حرم هاي پيامبر و امامان معصوم عليهم السلام از مصاديق بارز بيوت الهي هستند ، كه به اذن خداوند رفعت مقام و بلندي جايگاه داشته ، در آنها جذبه ياد خدا جان ها را به اهتزاز در مي آورد و بارور مي سازد ، حفظ حرمت ، تعظيم و توقير و معمور و آباد نگه داشتن بقاع پيشوايان معصوم كمترين وظيفه حق گزاري و اداي دين است كه از جانب اهل ايمان و ارادتمندان نسبت به ساحت مقدس امامان انجام مي گيرد .
هرچند در طول تاريخ از طرف طبقات مختلف ،براي حفظ ،مرمت و توسعه حرم هاي معصومين بويژه بارگاه منور امام رضا (ع) ، سعي بليغ و كوشش پيگير مصروف شده است ،امام وسعت ،حجم و نوع اقدامات عمراني انجام يافته سالهاي پس از انقلاب شكوهمند ،و استقرار نظام مقدس جمهوري اسلامي ايران ،با هيچ يك از دورانهاي پيشين قابل مقايسه نيست . در بيست سال گذشته اقدامات گسترده اي در زمينه حفظ و احيا موقوفات و بهره برداري بهينه از آنها در جهت فعاليت هاي وسيع فرهنگي و نشر مباني اسلامي و معارف اهل بيت صورت گرفت ،و اضافه بر حفظ و مرمت و بازسازي اماكن متبركه ،مستحدثات و بناهايي همچون صحن ها ، رواق ها ،بست ها ،كتابخانه مركزي ،دانشگاه علوم اسلامي رضوي ، مجموعه موزه ها ، مهمانسرا ، مسير زير گذر ، دور برگردانها ،اتصالات اطراف ، سرويس هاي بهداشتي و ... ساخته شد . و به منظور رفاه و آسايش حال هرچه بيشتر زائران مساحتي بالغ بر 300000 متر مربع ايجاد فضاهاي فرهنگي ،عبادي و خدماتي در دست احداث مي باشد .
ساخت ضريح مطهر :
از جمله اقدامات بسيار اساسي و چشمگير دوران استقرار نظام مقدس جمهوري اسلامي ، ساخت و نصب ضريح مطهر مي باشد .
موجباتي چند ،همچون فرسودگي و سست شدن پايه ها و ساختار ضريح ،ساييدگي پوشش و روكش هاي نقره اي و طلايي آن ،ساخت و نصب ضريح نوين را كه پنجمين ضريح است ضروري مي نمود .
طي گفتاري كوتاه ، اطلاعاتي پيرامون ضريح جديد حضور خوانندگان محترم ارايه مي گردد و براي كامل بودن نسبي مبحث ،به شرحي از ضريح هاي نصب شده بر مرقد منور رضوي اشاره مي شود .
ضريحي كه اكنون روي قبر مبارك حضرت رضا(ع) قرار دارد از چهارده دهانه تشكيل شده است :
ضلع طرف بالاي سر و دهانه پايين پاي شريف هر يك سه دهانه ، ضلع پيش رو پشت سرهر يك چهاردهانه . ارتفاع ضريح و پايه هاي سنگي آن از كف حرم 90/3متر طول ضريح 5 /4 متر و عرض آن 6 /3متر مي باشد و وزن ضريح مطهر حدود هفت تن است . ضريح جديد كه اكنون بيش از 30 سال است روي قبر مبارك حضرت امام رضا ( ع ) قراردارد ، بسيار با شكوه و مجلل ساخته شده و داراي كتيبه متعدد و خطها و نقش هاي طلايي از آيات قرآني و اخبار و روايات و احاديث و اسماء حسني مي باشد كه در شكلهاي گوناگون نوشته شده و حكاكي ومنبت كاري گرديده است .
ضريح اول :
ضريحي بوده چوبي ،با تسمه هاي فلزي و پوششي از صفحات طلا و نقره ،اين ضريح در زمان شاه طهماسب صفوي يعني سال 957 ه . ق ساخته و بر روي صندوق چوبي مضجع منور نصب شده در سال 1311 همزمان با تعويض صندوق ،بدليل فرسودگي پايه ها ،ضريح برچيده شده ، پوشش طلا و نقره و جواهرات آن از چوبها جدا ،و به خزانه آستان قدس منتقل گرديده است .
ضريح دوم :
ضريح فولادي مرصع ، معروف به ضريح ،نگين نشان بوده است ،اين ضريح در سال 1160 به دستور شاهرخ ،فرزند رضا قلي ميرزا ،و نوه نادر شاه ساخته و به وقف ، برفراز مرقد شريف نصب مي شود .
اين ضريح بدون سقف بوده ، پنجره ها و شبكه هاي چهار طرف آن دراي گوي و ماسوره هايست كه با نگين هاي كوچك ياقوت و زمرد تزيين يافته و تعداد آنها به 2000بالغ مي گردد به دليل وضعيت ويژه اين ضريح ذيلا به عين كتبيه آن اشاره مي شود .
ْْ(نياز رحمت ايزد مستعان و تراب اقدام زوار اين آستان ملك پاسبان ، سبط سلطان نادر شاهرخ شاه حسيني الموسوي الصفوي بهادر خان به وقف و نصب اين ضريح و قبه هاي مرصع چهار گوشه ضريح مقدس مبارك موفق گرديد . سنه 1160قمري در زمان توليت ميرزا سعيد خان ،براي مصون ماندن نذورات داخل ضريح ، شبكه و پوشش طلايي روي اين ضريح قرار مي گيرد .)
اين ضريح تا قبل از شروع عمليات اخير جايگزيني و نصب ضريح مطهر جديد بر مضجع شريف نصب و زير ضريح پيشين قرار داشت . يعني در واقع مرقد منور داراي دو ضريح بود . در عمليات اجرايي اخير ،محل نصب اين ضريح تغيير يافت .
شرح كوتاه جريان:
محذوريت وقف به نصب بودن اين ضريح و عدم جواز شرعي انتقال آن موانع و مشكلات جدي فني ومعماري را در راه استحكام سازي و نصب ضريح بوجود آورده بود . پس ازمطالعات و بررسي ها براي يافتن راهكار حل مشكل ،بعنوان بهترين و مناسب ترين راه حل ، تصميم گرفته شد تا محاذي اطراف و تقريبا برابر مساحت ضريح مطهر تخليه وخاكبرداري شود.
از دو سال پيش از محل زير رواق دار الولايه اين اقدام صورت گرفت و محاذي اطراف مضجع شريف به شعاع تقريبا 2 متر از هر طرف و تا عمق 90/2 از كف حرم تخليه شد . ديواره سالنهاي چهار طرف با سنگ ، پوشش و تزيين يافت و ضريح فوق الذكر به قسمت پايين منتقل گرديد و بدين ترتيب محذور شرعي بر طرف شده و از هر جهت زمينه براي ايجاد استحكامات لازم براي نصب ضريح جديد فراهم گرديد . پس از انتقال ضريح به قسمت پايين كف حرم بطور كامل پوشش يافت .
ضريح سوم:
در عصرفتحعليشاه قاجار ضريحي فولادي و ساده به ابعاد 3 ×4 و ارتفاع 2 مترساخته و روي ضريح نگين نشان ( ضريح دوم ) نصب شد. سقف اين ضريح با چوبهاي طلاكوب پوشش داشته وسمت پايين پاي ضريح، درب كوچك مرصعي قرار داشته است.
ضريح چهارم:
ضريح ملمع يا ضريح طلاو نقره ،اين ضريح در سال 1338برروي ضريح نگين نشان يا ضريح دوم نصب گرديد . اين ضريح تحت نظارت استاد مرحوم حافظيان و توسط هنرمند حاج محمدتقي ذوفن اصفهاني ساخته شد . اضافه بر بهره برداري از طلاو نقره و جواهرات خزانه آستان قدس رضوي ، ارادتمندان به اهل بيت پيامبر اعم از ايراني و غير ايراني با اهداي هدايا ، در ساخت‌ضريح نقشي‌عهده دار بوده اند .اين‌ضريح داراي 4/05متر طول و 06/3 عرض و 3/09متر ارتفاع بود،فرسودگي‌پايه ها وستونها ،ساييده شدن پنجره ها و شبكه اطراف آن تعويض ضريح‌را ضروري ساخت . در عمليات اخير جايگزيني و نصب ،ضريح برچيده شد و مقرر است مجددا به همان صورت پيشين آراسته ، در موزه مركزي آستان قدس رضوي در معرض ديد بينندگان قرار گيرد .
ضريح پنجم:
همانگونه كه ذكر آن گذشت ،فرسودگي و سست شده پايه ها و ساختار ضريح ، و ساييدگي شبكه هاي اطراف ،تعويض ضريح را ناگزير ساخت ،به دستور مقام معظم توليت آستان قدس رضوي حضرت آيت الله واعظ طبسي ، مطالعات و بررسي هاي مقدماتي ساخت ضريح آغاز گرديد و در سال 1372طرح هاي متعددي از طرف هنرمندان نامي كشور ارايه شد و نهايتا با برگزيده شدن طرح هاي ابتكاري استاد برجسته هنر ايران جناب آقاي فرشچيان كار ساخت ضريح تحت نظارت هيأت اجرايي ، توسط سازمان عمران و توسعه حريم حرم حضرت امام رضا ( ع) آغاز شد .
روضه منوره ضريح جديد:
ابتدا ، عمليات ساخت ستونها و ساختار ضريح كه مركب از كار آهنگري و نجاري ،توسط واحدهاي مربوطه در آستان قدس رضوي ،در نهايت استحكام انجام گرفت و ساختاري مركب از آهن وچوب براي نصب روكش ها و پوشش طلا و نقره ساخته شد .
از ميان هنرمندان ،كار قلمزني و زرگري و به عبارت ديگر اجراي طرح كه اساس كار ساخت ضريح و صورت پذيري آن است ، تحت نظارت عاليه هنري استاد فرشچيان ،به استاد خدادادزاده اصفهاني و اگذار گرديد ضريح منور جديد حدود12 تن وزن دارد و ازجمله ويژگي هاي آن ضخامت پوشش نقره اي و طلايي آن ، و اتصال روكش ها بدون پيچ مي باشد.
طول ضريح 78/4و عرض آن 73/3و ارتفاع آن با محاسبه سنگ پايه 96/3 بوده و جمعا داراي چهار دهانه است .
دو سوره مباركه «هل اتي» 76/16و عرض آن 14 سانت و كتيبه « يس» داراي 66/17 طول و عرض 18 سانتيمتر است .هر دو كتيبه و ديگر خطوط ضريح مطهر كه مشتمل بر آيات ديگري از كلام الله مجيد و اسما حسني الهي است، در كمال قوت و استحكام توسط خوشنويس نامي جناب آقاي موحد نوشته شده است .
اساسا همانگونه كه طراح توانمند آن جناب استاد فرشچيان تصريح دارند ،طراحي ضريح نقوش ، قوسها ، مقرنسها ، لچكي ها ،كتيبه ها و ... بانمادها و سمبلهاي معماري هنري بناي رفيع آستان قدس رضوي هماهنگي دارد . در اين نگارستان بديع و در اين گلزار روييده از زر و سيم ، روح و هويت هنر نقاشي ونگار گري ايران اسلامي كه همان مشاهد شاهد ازلي ، و معشوق سرمدي ، منشا خيرات و زيبايي ها ،از پس پرده كثرات نقش و نگارهاست متجلي است ،ودر طراحي ضريح ، حركت نقش ها و سمت گيري نگارها و سردر آغوش نهادن و بهم پيوستن آنها ،ونقطه اجتماع و كانون وحدتشان ،اين اصل مستحكم هستي ،يعني بازگشت پذيري و پايان يابي همه چيز به ذات باريتعالي را تداعي مي كند .
به همين اختصار اكتفا كرده اضافه مي كنيم ،طراحي و گل هاي پنج و هشت پر ،نمادي است از خمسه طيبه و هشتمين حجت خداوند ،و گل آفتاب گردان اين ضريح نمودي است از لقب شمس الشموس . براي اولين بار پوشش داخل ضريح مطهر ، سقف و ديوارهاي آن با خصوط اسماالله و با هنر خاتم كاري بسيار بديع و زيبا با طراحي استاد فرشچيان توسط استاد هنرمند كشتي آراي شيرازي و همكاي ايشان تزيين ،يافته است .
عمليات اجرايي نصب ضريح مطهر از شامگاه روز شنبه 21/10/79 پس از مراسم غبار روبي آغاز گرديد ، و با هماهنگي كامل نيروهاي فني -تخصصي مورد نياز در ساختاري منظم و منسجم ،طبق جدول زمان بندي شده با مديريت جناب آقاي مهندس مهدي عزيزيان مدير عامل سازمان عمران و توسعه حريم حرم امام رضا (ع) و پس از بازگشت بيش از پنجاه روز كار شبانه روزي عمليات جايگزيني و نصب ،مسير خود را به پايان رسانيد ،و سرانجام در روز سه شنبه 16/12/79 مصادف با عيد سعيد قربان ، طي فرخنده مراسمي با حضور رهبر معظم انقلاب اسلامي روضه منوره رضوي بازگشايي و ضريح ،اين منظر نظاره ملكوت ،و اين پنجره صميميت و آشنايي به روي مشتاقان رخ نمود .
از جمله اقدامات اساسي ديگري كه انجام يافت ، تعويض سنگ مضجع منور مي باشد . بر خلاف سنگ مضجع پيشين كه مركب از يازده قطعه بود، سنگ مرمر فعلي يكپارچه بوده و در نهايت جلا و صفا و زيبايي حجاري شده است . كتيبه هايي از آيات قرآن مجيد ، زيبايي سنگ را مضاعف ساخته است .
ايجاد استحكامات و بتن ريزي كف روضه منوره ، و برقراري سيستم تهويه و هوادهي زميني و ديواري ،و همچنين مرمت آينه كاريها ،كاشيكاريها و كتيبه هاي روضه منوره از جمله اقدامات اساسي ديگري بوده كه صورت پذيرفت .
مناسب است گفته شود استاد فرشچيان افتخار طراحي و نظارت را پذيرا بوده و به گفته خود از ميان اجرتها و صله هاي مادي ،تنها چشم اميد به عنايت و شفاعت امام داشته و دارند .
در پايان يادآور مي شويم از تمامي مراحل اجرايي عمليات جايگزيني و نصب ضريح مطهر جديد توسط چندين گروه عكس و فيلم تهيه و از جزئيات كار ،اسناد تصويري لازم فراهم شده است .
« رواق ها » بناهايي هستند سرپوشيده با ارتفاع هاي مختلف كه در گرداگرد مرقد پاك حضرت رضا عليه السلام ساخته شده اند و چون گوهري برآمده از صدف دوران هاي كهن در سا ختار معماري حرم مي درخشند .
نخستين رواق ، در دوره تيموري و به همت « گوهرشاد آغا» همسر ميرزا شاهرخ پسر امير تيمور گوركاني ، در سال 841هجري قمري و هم زمان با ساخت مسجد جامع گوهر شاد ،بنا شد و « دارالحفاظ» نام گرفت كه اكنون نيز به همان نام مشهور است .از آن زمان تا كنون ، بيست رواق ديگر پيرامون مضجع شريف رضوي عليه السلام ساخته شده اند كه هر يك تجلي گاه هنر اصيل اسلامي - ايراني به شمار مي روند ،كه رواق دار الرحمه ، رواق دار الهدايه و بزرگترين آن رواق دار الولايه در طي ساليان بعد از پيروزي انقلاب اسلامي ،به هنر معماران آستان قدس رضوي عليه السلام ساخته و افتتاح شده است .
رواق «دار السياده » در غرب ،رواق «دار الحفاظ » در جنوب رواق «گنبد حاتم خاني » و «دار لسعاده » در شرق و دو رواق «دار الفيض» و« توحيد خانه » در شمال حرم مطهر قرار دارد . در جنوب شرقي حرم ، هفت رواق به نام هاي : « دار السلام » ، « دار العزه » ، « دار السرور » ،«دار الذكر »، «دار الزهد » ،« دار العباده » و رواق شيخ بهايي واقع است . دو رواق «گنبد اللهورديخان » و « دار الضيافه » در شمال شرقي ،چهار رواق «دار الشكر » «دار الشرف » ،« دار الاخلاص » ، «دار الولايه » در شمال غربي و رواق هاي جديد الاحداث « دار الهدايه » و «دار الرحمه » در جنوب غربي روضه رضوي عليه السلام ساخته شده اند.
برگرفته از سایت دانشگاه علوم پزشکی مشهد
آشنایی با مناره های حرم امام رضا(ع)